Bursztyn bałtycki, znany i ceniony od tysiącleci, wciąż fascynuje swoją urodą i tajemniczością. To nie tylko symbol historii i tradycji, ale także nowoczesny materiał poddawany innowacyjnym procesom obróbki. W XXI wieku sukcynit łączy w sobie dziedzictwo i prestiż z wyzwaniami rynku, technologicznymi eksperymentami i koniecznością jasnej klasyfikacji, która chroni autentyczność złota Bałtyku.
Bursztyn bałtycki – sukcynit – to jeden z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych materiałów jubilerskich. Zachwyca barwą i światłem. Niesie w sobie historię sprzed milionów lat.
Dziedzictwo bursztynu bałtyckiego
Już w czasach prehistorycznych, w epoce neolitu, bursztyn bałtycki stanowił wyjątkowy i cenny materiał. Ludzie nie tylko zbierali naturalne bryłki wyrzucane przez morze, ale także nadawali im postać ozdób i amuletów. Dowodem na to są znaleziska m.in. w stanowiskach archeologicznych Europy Północnej. W późniejszych wiekach to właśnie w Gdańsku sukcynit zyskał szczególne znaczenie dzięki rozwojowi rzemiosła bursztynniczego, którego wyroby trafiały na królewskie dwory. Polska, a zwłaszcza Gdańsk, od wieków uznawana jest za światowe centrum bursztynnictwa. Dzisiaj bursztyn bałtycki to więcej niż materiał – to symbol tradycji, kunsztu i wyjątkowego prestiżu.
Różnorodność i unikatowe odmiany sukcynitu
Żaden inny rodzaj bursztynu na świecie nie występuje w tak szerokiej gamie odmian. Dotyczy to barwy, przezroczystości, tekstury czy formy. Obecnie bursztyn pozostaje nie tylko surowcem tradycyjnym, ale też modowym, a zmieniające się preferencje rynku jubilerskiego mogą decydować o popycie na konkretne odmiany. W naturze niektóre odmiany występują w ograniczonych ilościach, co sprawia, że są bardziej cenione. Dotyczy to np. białej, nieprzezroczystej odmiany bursztynu bałtyckiego (bursztyn kredowy czy kościany).
Już w starożytności podejmowano działania mające na celu zmianę właściwości optycznych bursztynu, czyli modyfikacji bursztynu bałtyckiego. Dzięki postępowi technologicznemu jest możliwe opracowanie mniej lub bardziej wyrafinowanych metod modyfikacji, które pozwalają na otrzymanie odpowiednich efektów w sposób kontrolowany i powtarzalny, ale i, co ważne, na dużą skalę.
Naturalne przemiany i kontrolowane procesy modyfikacji
Rozważając zagadnienia związane z modyfikacją i przetwarzaniem bursztynu bałtyckiego, należy odnieść się do sukcynitu jako materiału o określonych właściwościach fizykochemicznych, które mogą być modyfikowane poprzez dobór właściwych metod i warunków procesowych. Bursztyn bałtycki – jak w ogólności żywice – to substancje o złożonym składzie chemicznym i skomplikowanej strukturze wewnętrznej (molekularnej). W podejściu materiałowym jest to substancja o naturze polimeru, w którego strukturze uwięzione są małocząsteczkowe związki chemiczne (np. kamfora, ale też wiele innych). Działanie na bursztyn określonych czynników, takich jak temperatura, promieniowanie elektromagnetyczne (promieniowanie ultrafioletowe), będzie prowadziło do zmiany właściwości sukcynitu, także tych łatwo obserwowanych gołym okiem.
Takie procesy zachodzą w naturze, z różną szybkością, dowodem czego są liczne odmiany wtórne sukcynitu o różnym stopniu maturacji (maturacja: długotrwały proces prowadzący do zmian fizykochemicznych substancji). Procesy te można przenieść na poziom modyfikacji technologicznych, naśladując naturalne procesy transformacji fizykochemicznych bursztynu bałtyckiego. Dobrze znane, co najmniej już od czasów starożytnych, metody obejmują modyfikację termiczną bursztynu bałtyckiego polegającą na działaniu na materiał umieszczony w odpowiednim medium (mógł być to tłuszcz zwierzęcy, roślinny czy piasek) podwyższonej temperatury. W rezultacie zwiększa się przezroczystość i następuje zmiana barwy: złoty bursztyn przybiera odcienie czerwonawobrązowe lub koniakowe. W jego strukturze pojawiają się charakterystyczne kłuski, będące efektem zmiennych naprężeń wewnętrznych powstających podczas zmian temperatur. Takie efekty uzyskuje się dzisiaj także w autoklawach – w warunkach podwyższonego ciśnienia i temperatury. Znana metoda modyfikacji jest metoda hydrotermalna, a bursztyn otrzymywany w ten sposób w mowie potocznej określa się jako „nawadniany”.
Właściwości termiczne bursztynu bałtyckiego
Kiedy mówimy o modyfikacji bursztynu bałtyckiego, pojawia się kwestia definicji właściwości termicznych żywic kopalnych. W wielu źródłach można znaleźć informację o „temperaturze topnienia” bursztynu. Jest to niepoprawne. Bursztyn to substancja amorficzna (bezpostaciowa, w odróżnieniu od struktury krystalicznej), dlatego powinno się używać określenia „temperatura mięknienia”. Dla sukcynitu zakres temperatur, w których zachodzą przemiany fazowe, jest różny w zależności od jego odmiany. Można jednak przyjąć, że temperatura mięknienia to 125–200°C, w wyższych temperaturach, 330–380°C, obserwuje się przejście w stan ciekły, a w zakresie 370–380°C może już zachodzić rozkład materiału. Właściwości termiczne są wykorzystywane w procesach przetwarzania sukcynitu, kiedy kawałki, a nawet pył tego materiału, poddawane są działaniu temperatury w warunkach mięknienia, pod określonym ciśnieniem, często bez dostępu powietrza, w celu otrzymania bursztynu prasowanego. Metody prasowania zostały opatentowane już w XIX wieku (metoda Spillera oraz metoda Trebitscha). Bursztyn prasowany (rekonstruowany) ma wiele zastosowań praktycznych wykraczających poza wykorzystanie w jubilerstwie.
Właściwości termiczne bursztynu wynikają z jego budowy fizykochemicznej. Do pewnego stopnia można je porównać do właściwości polimerów termoplastycznych, które w określonych warunkach temperatury i ciśnienia stają się plastyczne, a po ochłodzeniu ponownie twardnieją. Materiały tego typu mogą być formowane poprzez tłoczenie i wtryskiwanie w podwyższonej temperaturze. Tłoczenie (ekstruzja) i wtrysk to tanie i łatwo dostępne metody przerobu materiałów polimerowych. Dla materiału bursztynowego otrzymywanego w zbliżonych do przerobu polimerów warunkach spotyka się określenie „bursztyn ekstrudowany”. Taki materiał jest względnie łatwy do identyfikacji ze względu na swoją charakterystyczną strukturę. Wykazano jednak, że proces wytłaczania prowadzony w odpowiednich warunkach ciśnienia i temperatury i/lub dodatkowa modyfikacja pozwala uzyskać materiał, którego cechy makroskopowe i spektralne są niemalże tożsame z naturalnym bursztynem bałtyckim. W odróżnieniu od bursztynu prasowanego, który charakteryzuje się widocznymi granicami między fragmentami surowca lub ziarnistą strukturą, bursztyn przetwarzany metodami zbliżonymi do wytłaczania może być pozbawiony tych cech. W wyniku takiego przerobu otrzymuje się materiał o względnie jednorodnej strukturze, przeświecający, a niekiedy nawet szklisty czy opalizujący.
Wyzwania dla rynku i branży jubilerskiej
Materiał modyfikowany, przypominający naturalny bursztyn bałtycki, stanowi poważne wyzwanie dla branży, gdyż może prowadzić do utraty zaufania klientów. Konsumenci – zwłaszcza na rynkach zagranicznych – często nie dysponują wiedzą techniczną pozwalającą odróżnić bursztyn naturalny od materiału określanego jako ekstrudowany (formalnie to bursztyn rekonstruowany). Jeśli produkty te będą sprzedawane bez jasnego oznaczenia, może dojść do utraty wiarygodności całej branży. Innym skutkiem może być spadek wartości rynkowej bursztynu w wyniku nadpodaży przetworzonego bursztynu bałtyckiego.
Duże bryły i metoda hydrobaryczna
Duże bryły bursztynu bałtyckiego oraz okazy przyrodnicze stanowią obiekty unikatowe. Mogłyby się wydawać, że w tym obszarze nie istnieją zagrożenia, jednak opracowana metoda hydrobaryczna umożliwia wytwarzanie półfabrykatów i dużych brył z drobnych fragmentów lub odpadów. Proces ten przebiega w warunkach zwiększonego ciśnienia, które nie wpływają istotnie na właściwości fizykochemiczne sukcynitu. Może to jednak prowadzić do sytuacji, w której odróżnienie dużych brył, szczególnie z najwyższej jakości surowców, gdyż utrudni sprzedaż.
Wyrobów po cenach adekwatnych do wartości materiału.
BURSZTYN W GOSPODARCE CYRKULARNEJ
Wykazano, że mieszaniny polimerów syntetycznych z dodatkiem bursztynu bałtyckiego z odpadów jubilerskich mogą być efektywnie przetwarzane w materiały kompozytowe. Zapewnia to wykorzystanie surowca odpadowego lub gorszej jakości i wpisuje się w ideę gospodarki o obiegu zamkniętym i zrównoważonego rozwoju.
POTRZEBA REGULACJI I JEDNOZNACZNEJ KLASYFIKACJI
Sytuacja na rynku jest złożona, ponieważ nie istnieją jednoznaczne regulacje prawne oznaczania bursztynu modyfikowanego i/lub rekonstruowanego. To stwarza możliwość nadużyć i wprowadzania klientów w błąd. Potrzeba regulacji, która chroniłaby zarówno sprzedającego, jak i kupującego, jest więc oczywista. Obecnie może to być rekomendacja stosowania jednoznacznych oznaczeń dla wyrobów zawierających bursztyn bałtycki. Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników, bazując na latach doświadczeń i rekomendacjach CIBJO, wypracowało spójną i jednoznaczną klasyfikację kamieni jubilerskich z bursztynu. W przypadku oznaczeń i klasyfikacji pojawia się jednak niedogodność związana ze współistnieniem wielu systemów klasyfikacyjnych bursztynu bałtyckiego, często opartych na arbitralnych kryteriach. Wprowadza to jedynie chaos nomenklatury i zamieszanie. Koniecznością wydają się więc działania promujące i edukacyjne skierowane do wszystkich grup sektora bursztynniczego.
AUTENTYCZNOŚĆ JAKO FUNDAMENT WARTOŚCI BURSZTYNU
Bursztyn modyfikowany i rekonstruowany był, jest i prawdopodobnie pozostanie istotnym elementem rynku, znajdując zastosowanie, m.in. dzięki zwiększonej trwałości, w wyrobach użytkowych. Nie powinien być traktowany jako materiał gorszej kategorii ani dyskredytowany. Ale zawsze powinien być właściwie oznaczony. Inaczej ryzykujemy utratę tego, co budowało pokolenia: zaufania do polskiego bursztynu jako synonimu autentyczności i mistrzowskiego rzemiosła.
EWA WAGNER-WSIECKA – profesor nauk chemicznych, badaczka bursztynu bałtyckiego i innych żywic kopalnych, rzeczoznawca bursztynu; prezeska Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników i koordynator merytoryczny Laboratorium Bursztynu MSB
Laboratorium Bursztynu Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników (Gdańsk, ul. Heweliusza 31) zajmuje się identyfikacją i oceną autentyczności bursztynu bałtyckiego oraz innych żywic kopalnych. Placówka wydaje certyfikaty i świadectwa badania, wspierając transparentność obrotu oraz zachowanie wysokich standardów w branży bursztynniczej.
