Szafirowe spektrum

W tym tekście łączymy tradycję z aktualną wiedzą gemmologiczną – od romantycznych niebieskości po barwy fantazyjne, od klasycznych wygrzewań po dyfuzję berylu, od złóż po praktyczne wskazówki dla jubilerów i klientów. Przez stulecia szafir był kamieniem królów i zakochanych. W Mogoku handlowano nim w milczeniu – „językiem palców”, pod tkaniną, gdzie jeden uścisk potrafił zdecydować o fortunie. Tak jak dawniej o wartości szafiru przesądzają barwa i blask, ale równie ważna stała się przejrzysta informacja: pochodzenie, metody poprawiania, stabilność i właściwa pielęgnacja.

BARWA I SYMBOLIKA

W tradycji ludowej, historii i sztuce szafir od wieków jest kojarzony z kolorem niebieskim. Nazwa wywodzi się z greckiego sappheiros (prawdopodobnie pierwotnie odnoszącego się do lapis lazuli, zanim rozróżniono niebieskie kamienie). Tradycyjnie symbolizuje szlachetność, prawdę, szczerość i wierność; przez wieki zdobił szaty władców i najwyższych kapłanów. W tradycji indyjskiej niebieski szafir (nila/nelam) jest kamieniem Saturna (Śani) – planety karmy, sprawiedliwości i dyscypliny – i bywał uważany za sprzyjający dobrobytowi, zdrowiu i duchowemu wzrostowi. Szafir to również tradycyjny podarunek na 5. i 45. rocznicę ślubu.

Wielu klientów zakłada, że wszystkie szafiry są niebieskie – także wtedy, gdy profesjonaliści mówią „szafir” bez doprecyzowania barwy, z reguły mają na myśli szafir o niebieskiej barwie. W rzeczywistości gama kolorów jest znacznie szersza: istnieją szafiry różowe, pomarańczowe, żółte, zielone, szare, brązowe i czarne, zmienno-barwne i bezbarwne, zwane leukoszafirami. Szczególną, wysoko cenioną odmianą jest padparadża – delikatne połączenie różu i pomarańczu („kolor kwiatu lotosu” lub „wschód słońca”). Ze względu na to, że między tą odmianą granicę definicji barwnej bywa w handlu interpretowane różnie, niuanse te pomaga rozstrzygnąć raport gemmologiczny. Warto wiedzieć, że istnieją metody poprawiania szafirów, np. dyfuzja berylu (wysokotemperaturowa modyfikacja, w której atomy berylu wnikają do sieci krystalicznej szafiru i trwale zmieniają barwę korundu), które mogą imitować pożądane odcienie charakterystyczne dla padparadży. Podkreślić należy, że szafir poddany dyfuzji berylu nie jest padparadżą, choć wizualnie może wyglądać bardzo podobnie.

MINERALOGIA I KOLOR

Niebieski szafir jest odmianą minerału korundu. Jego barwa mieści się od zielononiebieskiej po purpurowoniebieską, ale może być też idealnie, czystoniebieska.

Trwałość i zastosowania

Szafir to kamień wyjątkowo odporny w użytkowaniu: łączy wysoką twardość z dobrą odpornością na pękanie, dzięki czemu doskonale sprawdza się w biżuterii na co dzień. Te właściwości wykorzystuje także technika – syntetyczny korund służy m.in. jako szkło zegarków, w oknach statków kosmicznych oraz jako osłony soczewek w smartfonach.

Powstawanie i cechy geologiczne

Niebieskie szafiry powstają w dwóch środowiskach: metamorficznym i magmatycznym. Metamorficzne, związane zwykle z marmurami i gnejsami, bywają najtrudniejsze w ocenie laboratoryjnej. Co ważne, cena szafiru jest często w dużej mierze uzależniona od jego pochodzenia geograficznego. Metamorficzne okazy mają zazwyczaj niższą zawartość żelaza (są więc jaśniejsze w tonie i nasyceniu), natomiast magmatyczne zwykle zawierają więcej żelaza i są z reguły ciemniejsze.

Pochodzenie

Złoża szafirów rozproszone są niemal po całym globie – od Afganistanu po Zimbabwe – choć wiele z nich daje materiał niskiej jakości, a ich eksploatacja nie zawsze jest opłacalna. Do najbardziej cenionych źródeł należą: Madagaskar, Kaszmir, Nigeria, Sri Lanka, Tajlandia, Myanmar (Birma), Kambodża (Pailin), Australia, USA.

ss="aligncenter size-full wp-image-10621" />

Cejlońskie szafiry

Najdłuższą tradycją i szeroką paletą odmian barwnych charakteryzują się szafiry z dawnego Cejlonu, którym warto poświęcić nieco więcej uwagi. Sri Lanka przez stulecia znana była jako Wyspa Klejnotów (Rathna Deepa), niekiedy zwana Serendip, co oznacza nieoczekiwane szczęście. To nieoczekiwane szczęście z pewnością wyraża się w bogactwie złóż kamieni szlachetnych – Sri Lanka, obok Brazylii i Rosji, jest jednym z największych producentów kamieni kolorowych na świecie. Słynie z szafirów, które wydobywano tu już od czasów antycznych. Władcy Egiptu, Grecji czy Rzymu doskonale znali cejlońskie kamienie. Zdecydowana większość wydobywanych kamieni szlachetnych z tzw. wtórnych złóż – z dna rzek albo pól zalewowych – obrobiona bywa od razu po zakończeniu wydobycia. Takie naturalne niebieskie kamienie są masowo dostępne na rynku jubilerskim. Tradycyjne metody wydobycia, które nie wymagają ciężkiego sprzętu, pozwalają na szybki transport tuż po zakończeniu wydobycia.

Zakłada się, że to właśnie na Cejlonie opracowano technikę obróbki cieplnej szafirów wpływającą na poprawę czystości.

I barwy, do której używano węgla drzewnego, łupin orzechów kokosa i dmuchawy. Miastem kamieni szlachetnych na Sri Lance jest Ratnapura (w języku syngaleskim Miasto Klejnotów), gdzie od wieków wydobywa się najpiękniejsze cejlońskie szafiry. Charakterystyczne dla kamieni z tego rejonu są jasne, żywe barwy – od pastelowego błękitu po intensywny royal blue. Samo miasto żyje w rytmie kamieni, stanowiących konglomerat warsztatów jubilerskich, szlifierni i rynków, gdzie z rąk do ręki można nabyć zarówno surowe, jak i oszlifowane klejnoty. Ratnapura jest też miejscem, gdzie tradycja spotyka się z nowoczesnością – obok wiekowych metod wydobycia rozwija się turystyka gemmologiczna i edukacja związana z kamieniami szlachetnymi. Warta odnotowania jest działalność The Ceylon Academy of Gemmological Science (CAGS) pod egidą gemmologa Umesha Wariyapperuma, której misją jest edukacja gemmologiczna i budowanie świadomości lokalnej społeczności.

SZAFIRY GEUDA

Charakterystyczne zwłaszcza dla Sri Lanki szafiry geuda to dość niepozorne mlecznobiałe, szare lub lekko mętne kamienie, czasami z brązowawym odcieniem, których strukturę rozwiera mikroskopijne wrostki rutylu oraz nieregularność w strukturze krystalicznej wpływające na brak atrakcyjnej barwy. Przez długi czas uchodziły za bezwartościowe, do czasu kiedy w drugiej połowie XX wieku odkryto, że geuda doskonale reaguje na obróbkę cieplną. Szafiry geuda, podgrzewane w wysokiej temperaturze (1200–1700°C), zmieniają barwę, wskutek czego wcześniej nietrakcyjne mętne, mleczne kryształy stają się intensywnie niebieskie, często przypominając wyglądem naturalne szafiry wysokiej jakości. Szafiry geuda zrewolucjonizowały handel szafirami w latach 70. i 80., kiedy Sri Lanka zaczęła eksportować duże ilości atrakcyjnych kamieni. Są one doskonałym przykładem tego, jak technologia wpływa na rynek kamieni szlachetnych: to, co dawniej było odrzutem, dziś – po odpowiednich zabiegach – trafia do biżuterii.

SZAFIRY Z BIRMY

Ciemne, nasycone odcienie z delikatnym chłodnym zabarwieniem oraz wysoka przejrzystość są charakterystyczne dla szafirów pochodzących z Mogok w Birmie (Myanmarze), słynących z intensywnej, głębokiej barwy zwanej royal blue lub midnight blue. Choć złoża istnieją od wieków, dostępność jest ograniczona, a to wpływa na ich wartość – zwłaszcza

Cza w przypadku kamieni niepoddanych obróbce cieplnej. Na aukcjach Sotheby’s czy Christie’s regularnie pojawiają się birmańskie szafiry o masie powyżej 10 ct, osiągające zawrotne ceny.

MITYCZNE KLEJNOTY Z KASZMIRU

Za świętego Graala w świecie szafirów uchodzą kaszmirskie klejnoty, które – w przeciwieństwie do cejlońskich i birmańskich – odkryto stosunkowo późno, ok. 1881 roku w regionie Padar w Himalajach, w indyjskim Kaszmirze na wysokości ponad 4000 m n.p.m. Eksploatacja trwała krótko: ok. 1920 roku główne złoże zostało wyczerpane i od tego czasu pojawiają się jedynie sporadyczne znaleziska, co czyni kaszmirskie szafiry niezwykle rzadkimi. Najbardziej charakterystyczną cechą kaszmirskich klejnotów jest odcień określany jako cornflower blue, przypominający kolor kwiatu chabra, i aksamitna tekstura.

DLACZEGO WARTO BADAĆ SZAFIRY

Wysokie ceny najlepszych szafirów sprawiają, że raport gemmologiczny jest rozsądnym standardem zakupowym: potwierdza naturalność, barwę, pochodzenie i metody poprawiania. Samo poprawianie (np. wygrzewanie) nie jest niczym złym – pozwala zaoferować piękne barwy w przystępniejszej cenie i utrzymuje miejsca pracy w przemyśle górniczym. Kluczowe jest jednak rzetelne oznaczenie takich metod poprawiania na raportach handlu. To ważne również dla pielęgnacji: niektóre metody ograniczają np. użycie myjek ultradźwiękowych czy pary.

Metody badawcze (zarys)

• klasyczne: mikroskop, polarys kop, refraktometr, obserwacje w świetle UV, spektroskopy;

• specjalistyczne: spektrometr FTIR, UV-Vis, Raman; w trudnych przypadkach analiza pierwiastków śladowych (np. LIBS, LA-ICP-MS);

• napromienianie bywa kłopotliwe diagnostycznie – pomocny jest czasochłonny test barwny przeprowadzony w odpowiednim oświetleniu.

Na co uważać

• wysoka temperatura – może zmieniać barwę/przejrzystość i uszkadzać wypełnienia;

• światło – barwy po napromienianiu (żółcie, pomarańcze) mogą szybko blednąć;

• chemikalia – boraks i preparaty z kwasem borowym mogą trawić powierzchnię nawet niepoprawianych kamieni; wypełnienia olejowe/żywiczne są wrażliwe.

Pielęgnacja

• myjka ultradźwiękowa: zwykle bezpieczna, jednak nie dla kamieni z wypełnieniami spękań/kawern;

• para: jw., bezpieczna poza kamieniami wypełnianymi;

• ciepła woda z odrobiną mydła: bezpieczna; należy unikać silnych detergentów i energicznego szczotkowania, zwłaszcza przy kamieniach wypełnianych.

Szafir to atrakcyjna alternatywa dla diamentu – świetnie sprawdza się w biżuterii zaręczynowej: jest trwały, dostępny w wielu barwach, a bogaty granat idealnie łączy się z każdym kolorem złota. Co więcej, szafiry najwyższej jakości dotychczas osiągają wartości inwestycyjne – ich ceny historycznie rosną z roku na rok i dziś (choć, naturalnie, rynek kamieni szlachetnych podlega okresowym wahaniom). Jedno pozostaje niezmienne: prawdziwie piękny szafir zawsze przyciąga wzrok – i serca.